1985- Kenapa cuma 5 filem?

PERUBAHAN dibawa oleh Rahim Razali lewat filem-filemnya – Abang (1981), Pemburu (1982), Matinya Seorang Patriot (1984) dan Tsu-Feh Sofia (1985) tidak berjaya menghasilkan kesan perubahan yang diharapkan oleh kami daripada pembikin dan peminat filem golongan muda ketika itu.

Aku lihat sebahagian besar golongan penonton filem-filem Melayu masih liat lagi untuk menerima perubahan ini.

Aku ingin menekankan di sini, perubahan yang aku maksudkan sepanjang tiga minggu lalu aku menulis tentang gelombang baharu cinema panggung Melayu dan sumbangan pengarah Rahim Razali dalam mencetuskan the Malaysian new wave cinema ialah dari aspek tema, isu dan inti pati paling penting sesebuah filem iaitu cerita. Apa cerita mahu disampaikan?

Aku bukan menekankan isu teknik persembahan visual dan persalinan kulit filem-filem Melayu dari hitam putih kepada warna.

Dari segi teknikal filem-filem Melayu ketika itu sudah ada peningkatan yang meyakinkan.

Elemen tema, isu dan cerita yang dinaratifkan dalam penghasilan sesebuah filem adalah kunci segala-segalanya.

Cerita yang diangkat oleh mana-mana pengarah menuntut kefahamannya tentang budaya, masalah bangsa dan tanggungjawab sosialnya kepada kesinambungan tamadun bangsanya.

Nilai-nilai ini mesti ada kepada setiap pengarah filem yang peka dan sedar serta tahu mengapa dia memilih untuk memikul tugas dan tanggungjawab seorang pengarah filem.

Kefahaman inilah aku tekankan sejak tiga minggu lalu bila aku menulis tentang isu kelemahan tema dan cerita-cerita yang diangkat dalam filem-filem sebelum dan selepas lahirnya filem Abang arahan Rahim Razali pada 1981.

Antara 1981 sehingga tahun-tahun akhir 80-an tidak banyak perubahan berlaku dari segi peningkatan mutu cerita dan gaya persembahan filem-filem kita.

Keadaan ini berlaku kerana pengarah-pengarah filem dari generasi lama masih menguasai industri filem ketika itu. Mereka gagal untuk memahami kepentingan tema dan isu yang dipilih untuk diangkat dalam filem-filem mereka bagi meningkatkan daya pemikiran penonton Melayu.

Di celah-celah penguasaan generasi lama inilah nama-nama seperti Rahim Razali, Othman Hafsham, Shahrom Mohd Dom dan Yassin Salleh cuba membawa kelainan dari aspek tema dan isu dalam filem-filem mereka.

Filem-filem yang diterbitkan dalam tahun-tahun 80-an juga agak tidak konsisten jumlah bilangannya. Dalam tahun 1981 terdapat 15 filem diterbitkan.

Cuma filem Abang paling menonjol kerana pembaharuan tema yang dibawanya. Pada 1982 terdapat 13 filem dihasilkan dengan filem Langit Petang arahan Shahrom Mohd Dom membawa perubahan baharu dari segi tema dan isu.

Filem ini salah satu filem terawal era filem Melayu warna yang diadaptasi dari novel tulisan A Samad Said.

Shahrom cuba mengangkat isu masalah  tanah milik orang-orang Melayu yang mula terhakis akibat ketamakan cokong-cokong bangsa Melayu sendiri yang mengejar keuntungan tanpa memikirkan masa depan bangsanya sendiri. Inilah masalah orang-orang Melayu yang mula membiak ketika itu.

Kesannya dirasai sekarang setelah lebih 30 tahun peringatan dan amaran itu digarap oleh Shahrom lewat filem Langit Petang.

Shahrom Mohd Dom hilang terus dari industri filem tanah air selepas menghasilkan magnum opusnya - Langit Petang.

Pada aku beliau merupakan contoh pengarah filem yang faham dan sedar tanggungjawab sosial yang perlu digalas oleh seseorang pengarah filem dalam memberi kesedaran tentang nasib dan masa depan bangsanya.

Filem Mekanik arahan Othman Hafsham paling menonjol dari jumlah 10 filem yang dihasilkan pada tahun 1983.

Ada perkembangan menarik pada tahun ini apabila pengarah veteran Jamil Sulong berjaya mengangkat isu kemiskinan petani Melayu melalui filem Ranjau Sepanjang Jalan yang merupakan adaptasi dari novel karya Shahnon Ahmad.

Seperti filem Langit Petang yang diadaptasi dari novel, Ranjau Sepanjang Jalan juga kecundang dari segi kutipan walaupun berjaya mengangkat isu-isu penting yang melanda bangsa Melayu.

Seterusnya pada 1984, sekali lagi Rahim Razali mengkaryakan kelainan melalui filem ketiga arahannya, Matinya Seorang Patriot yang bukan terbitkannya sendiri.

Kali ini Rahim hanya mengarah sedangkan tugas penerbitan terletak di bahu seorang produser muda, Zarul Hisham Al Bakri melalui syarikatnya ZSA Filem Productions.

Aku berpeluang menjadi penolong pengarah dan pengarah seni kepada Rahim Razali. Filem ketiga Rahim ini ialah di antara 14 filem yang dihasilkan pada tahun itu. Jumlah ini merupakan paling banyak dihasilkan sepanjang 4 tahun pertama tahun 80-an. 

Tahun berikutnya, 1985 hanya lima filem yang dihasilkan. Tiba-tiba jumlah filem dihasilkan merosot dengan drastik sekali.

Antara filem-filem yang diterbitkan pada tahun ini ialah Ali Setan arahan Jins Shamsuddin, Anak Niat dan Bujang Selamat arahan Z Lokman.

Tahun ini juga, melihat kemunculan seorang lagi pengarah generasi baharu, Mahadi J Murat menghasilkan filem pertamanya Roda-roda.

Rata-rata filem-filem ini gagal di boxoffice. Kenapa kemerosotan ini terjadi tidak dapat dipastikan secara mutlak. Aku lihat masalah ekonomi yang tidak merangsangkan melanda negara ketika itu.

Menonton wayang bukan prioritas kepada kebanyakan orang.

Kemunculan saluran televisyen baharu TV3 menyumbang juga kepada penonton menjauhi menonton filem-filem Melayu di panggung.

Selain merupakan saluran percuma, TV3 menghidangkan program-program lebih menarik dan terkini berbanding dengan program-program siaran RTM.

TV3 memulakan siarannya pada 1 Jun 1984.

Tidak dapat dinafikan kemunculan stesen baharu ini melahirkan satu fenomena baharu dan kegemparan yang menarik kepada budaya menonton televisyen negara ini.

Untuk pertama kalinya, rakyat negara ini disajikan dengan program-program dari stesen televisyen swasta yang tidak bersifat propaganda.

Rakyat didatangi satu kejutan budaya baharu menonton program-program yang pastinya lebih menarik dan terkini.

Pada pengamatan aku, satu lagi sebab yang boleh diambil kira tentang kemerosotan penghasilan filem-filem tempatan pada tahun itu ialah suasana politik yang melanda negara ketika itu.

Pergolakan politik melibatkan isu kafir-mengkafir antara dua parti politik Melayu – Pas dan Umno sedang hangat dan berupaya mendinginkan kegiatan penghasilan filem-filem tempatan.

Isu ini berlarutan dari tahun 1984 sehingga 1985.

Tahun ini juga menyaksikan terjadinya peristiwa Memali. Insiden berdarah ini berlaku pada 19 November 1985 menyaksikan 14 orang awam dan 4 anggota polis terkorban.

Selepas hampir 30 tahun, bila aku imbas kembali apa terjadi rasanya tidak silap jika aku beranggapan suasana pergolakan politik, kemurungan ekonomi dan kemunculan TV3 merupakan jawapan kepada kenapa hanya 5 filem sahaja dihasilkan pada 1985.

Berapa beratnya 'heavy drama'?

MINGGU lalu aku mencatitkan tentang dua situasi yang sering mendepani pengarah-pengarah filem Malaysia dari dulu sehingga sekarang. Situasi di mana pengarah filem tempatan cuma ada dua pilihan.

Kalau hendak buat untung berlipat ganda hasilkanlah filem-filem ringan yang tidak mencabar minda penonton dan juga minda pembikinnya.

Jika pengarah filem mahu menghasilkan filem-filem dan karya-karya yang mengangkat tema dan isu-isu lebih mencabar pemikiran penonton lalu mereka perlu bersedia berdepan dengan kemungkinan kerugian kutipan boxoffice.

Keadaan ini berterusan sehingga ke hari ini. Lihat dan baca pendapat-pendapat dan reaksi daripada pembikin, penggiat dan peminat filem di akhbar-akhbar dan di blog-blog alam siber tentang masalah ini. Tiada kesudahan dan masih belum dijumpai solusinya.

Aku juga melontarkan pandangan bila berdepan dengan situasi sebegini lebih mudah lagi jika pengarah filem adalah juga produser yang mampu menerbitkan filem dengan dana atau modalnya sendiri. Tetapi tidak ramai pengarah filem Malaysia yang punya kemampuan ini.

Rahim Razali adalah pembikin filem pertama Malaysia yang berani memikul dua tanggungjawab berat serentak sebagai - produser dan pengarah. Ada rakan menghubungi aku menyatakan Rahim Razali bukan pembikin filem Malaysia pertama mengalas serentak tugas produser dan pengarah.

Menurut rakan aku ini, Jins Shamsuddin adalah tokoh filem pertama yang memikul tanggungjawab serentak sebagai produser dan pengarah filem.

Bermula dengan filem Menanti Hari Esok (1977). Diikuti dengan filem Tiada Esok Bagimu (1978) sehingga filem Esok Maseh Ada (1979).

Ketiga-tiga filem ini diarahkan dan dihasilkan beliau menerusi syarikatnya sendiri Perfima dan Jins Shamsuddin Filem Productions Sdn Bhd.

Aku tidak cuba mahu menafikan pendapatnya itu. Pada aku ini bukan isu besar.

Kedua tokoh ini adalah mereka yang terawal berkeupayaan untuk serentak menjadi produser dan pengarah filem terbitan masingmasing, sekali gus mereka ada kuasa kreatif mutlak ke atas filem-filem arahan mereka. Kuasa kreatif mutlak ini paling penting yang diidamkan oleh semua pengarah filem di atas planet bumi ini.

Pada mulanya aku bercadang untuk menulis tentang kesan yang dapat pelajari oleh para pembikin-pembikin dan pelajar-pelajar filem dari situasi yang pernah dilalui Rahim Razali ini.

Aku mahu menulis dalam konteks menghasilkan kerja seni filem yang ada statement atau penyataan yang bersifat lebih besar dan skop pemikiran lebih luas memandang keluar.

Menarik juga apabila rakan aku menyatakan pandangannya itu. Aku terus mendapat ilham baharu untuk melihat dan membuat perbandingan pengalaman yang dilalui oleh kedua tokoh ini dalam menghasilkan filem-filem yang rata-rata dianggap oleh penonton sebagai filem-filem ‘berat’ dan heavy drama.

Rahim Razali dan Jins Shamsuddin memikul serentak tanggungjawab menjadi produser dan pengarah filem tetapi kesannya berbeza. Ketiga filem-filem siri ‘esok’ Jins Shamsuddin berjaya dari segi kutipan boxoffice tetapi dua filem terbitan dan arahan Rahim Razali, Abang (1981) dan Pemburu (1982) kecundang di boxoffice.

Kesan yang dialami oleh dua produser pengarah ini sungguh menarik untuk dijadikan panduan dan rujukan kepada pengarah-pengarah filem yang berhajat untuk menerbitkan filem-filem sendiri.

Memang dua filem awal Rahim yang diproduksikan dan diarahkannya sendiri gagal mencatatkan pulangan lumayan.

Kenapa ini terjadi? Rahim menghasilkan filem-filem yang membawa tema dan isu-isu baharu dan lebih besar sifatnya.

Masalah yang dipaparkan melalui filem-filemnya dianggap berat dan kurang nilai hiburan. Penonton mahu berhibur bukan mahu fikir cerita yang berat-berat.

Betulkah pendapat ini?

Jika begitu kenapa pula wartawan-wartawan dan pengulas-pengulas filem ketika itu termasuk Jins sendiri mencanangkan dan menganggap filem-filem siri ‘esok’nya itu sebagai filem ‘heavy drama’? Apakah berbezanya ‘berat’ filem Rahim dengan berat ‘heavy drama’nya filem Jins?

Kenapa filem-filem ‘berat’ Jins boleh laku sedangkan filem-filem berat Rahim gagal meraih untung?

Untuk pengetahuan pembaca terutamanya generasi muda pelajar filem sekarang, polemik filem berat dan ringan – heavy drama dan light drama ini sememangnya menjadi isu hangat pada tahun-tahun awal 80-an.

Sehinggakan pada 1980 hingga 1982 di Festival Filem Malaysia dianjurkan oleh Persatuan Wartawan Hiburan Malaysia (EJA), filem-filem dipertandingkan untuk merebut award atau anugerah dibahagikan kepada kategori-kategori filem heavy drama terbaik, filem light drama terbaik dan filem komidi terbaik.

Ada pengulas, pengkritik dan juga peminat filem mempersoalkan pembahagian menurut kategori seperti itu. Mereka berpendapat di mana-mana festival filem di dunia ini cuma ada satu anugerah sahaja iaitu anugerah filem terbaik – best film award!

Cara penganugerahan ini ditiadakan pada Festival Filem Malaysia ketiga (1982) bila diambil alih oleh Finas. Hanya ada anugerah filem terbaik sahaja dan ini berkekalan sehingga sekarang.

Berbalik kepada keadaan berbeza dialami oleh filem-filem Rahim Razali dan Jins Shamsuddin, beberapa kesan menarik boleh kita simpulkan.

Aku menonton Abang (1981) dan Pemburu (1982) arahan Rahim Razali dan aku juga menonton filem-filem Jins Shamsuddin Menanti Hari Esok (1977), Tiada Esok Bagimu (1978) dan Esok Masih Ada (1979). Semua filem-filem ini aku tonton di pawagam dengan membeli tiket dan bukan di tayangan previu.

Apa kesimpulan aku dapat?

Aku masih berpegang kepada isu-isu yang diangkat oleh kedua pengarah ini memainkan peranan penting dalam melihat sumbangan mereka kepada seni filem tanah air.

Rahim Razali membawa isu yang lebih besar kesannya kepada bangsa Melayu dalam menghadapi perubahan hidup yang dituntut oleh perubahan zaman terutamanya dari segi jati diri bangsa Melayu.

Persoalan ini adalah isu berat yang menuntut penghayatan penuh penonton ketika menonton. Ini adalah statement, satu penyataan seorang seniman yang punya tanggung jawab sosial terhadap bangsanya.

Jins Shamasuddin hanya mampu membawa isu-isu yang gagal memberi penyataan penting terhadap bangsa Melayu. Siri ‘esok’nya cuma berlegar pada isu-isu pinggiran orang Melayu seperti masalah rumah tangga, kegagalan mendidik anak dan gejala sosial klise remaja.

Isu-isu ini dinaiktarafkan sebagai persoalan berat dalam bentuk heavy drama. Apa yang heavy?

Walaupun sudah lebih 30 tahun filem-filem daripada kedua pengarah penting filem Melayu ini dihasilkan namun banyak perkara boleh dipelajari oleh pembikin filem muda generasi sekarang. Terutamanya dari aspek tema dan isu yang ingin digarapkan oleh kedua pengarah veteran ini.

Pada aku paling penting untuk dibincang dan dikupas tanpa mengira batas waktu adalah kekuatan dan kelemahan serta kerelevanan penyataan atau statement yang dilontar lewat filem-filem arahan mereka – seorang kini bergelar Tan Sri dan seorang bergelar Datuk.

Produser, pengarah, penonton, tanggungjawab sosial

MINGGU ini aku masih mahu berceritakan tentang filem Abang dan pengarah filem bernama Rahim Razali.

Di Festival Filem Malaysia ke-2 (1982), melalui filem Abang, arahan sulungnya Rahim Razali berjaya memenangi anugerah pelakon lelaki terbaik, skrip terbaik dan anugerah pelakon pembantu lelaki terbaik yang dimenangi oleh Ahmad Yatim.

Walaupun filem Abang berjaya memenangi beberapa anugerah di Festival Filem Malaysia ke 2 dan merupakan filem yang membawa pembaharuan namun filem Abang gagal dari segi kutipan pecah panggung.

Pada pendapat aku pembaharuan yang cuba dibawa oleh Rahim masih belum dapat diterima oleh lingkungan penonton yang lebih besar jumlahnya.

Di mana-mana sahaja di dunia ini, industri perfileman pasti memerlukan dua golongan penting manusia yang memastikan industri ini bergerak. Golongan penonton dan golongan pembikin filem.

Dalam golongan penonton filem Melayu terbahagi pula kepada dua kelompok. Satu kelompok penonton yang mahukan filem-filem yang boleh mencabar minda  mereka.

Penonton jenis ini bukan setakat mahu berhibur dengan menonton filem tetapi mereka mahu mendapat informasi dan benda-benda baharu yang mereka tidak peroleh dari sumber hiburan berbentuk lain.

Mereka mahukan benda-benda dan input baharu yang boleh dimanfaatkan untuk kelangsungan hidup mereka.

Kupasan masalah kehidupan masyarakat yang perlukan perhatian tegas dan berkesan tetapi disampaikan secara subtle atau halus melalui karya seni bernama filem.

Mereka mahukan cerita-cerita lebih mencabar dan lebih ke depan sifatnya. Isu-isu yang lebih kontemporari dan semasa.

Kelompok kedua dalam golongan penonton filem Melayu adalah mereka yang masih selesa dengan cerita-cerita bercorak ringan dan tidak membebankan fikiran mereka.

Secara mudah boleh disimpulkan bahawa kelompok penonton filem Melayu jenis ini hanya mahu berhibur dengan menonton filem-filem picisan yang tidak mencabar minda. Penonton jenis ini tidak mengharapkan apa-apa informasi dan bendabenda baharu hasil daripada tontonan filem. 

Mereka cuma mahu berhibur tanpa mempedulikan apakah isu-isu penting yang cuba diangkat oleh pengarah sesebuah filem.

Lebih ringan dan merapu filem yang disogokkan oleh pengarah lebih lagi mereka seronok. Kelompok penonton jenis ini boleh dikategorikan sebagai penonton malas dan enggan berfi kir.

Menonton filem untuk enjoy! Tetapi mereka tidak boleh disalahkan kerana mereka juga membayar harga tiket untuk menonton. Sama seperti penonton yang membeli tiket untuk menonton filem-filem yang mengajak penonton berfi kir.

Golongan pembikin filem juga terpecah kepada dua kelompok. Satu kelompok pembikin-pembikin filem yang mahu dan hanya tahu menghasilkan filem-filem untuk membuat duit sahaja.

Mereka tidak mempedulikan tentang aspek mutu dan nilai kerja seni mereka. Apa mereka mahukan cuma keuntungan dari segi kutipan pecah panggung.

Kelompok pembikin-pembikin filem inilah yang menyuapkan hidangan filem-filem picisan kepada kelompok penonton yang menonton filem hanya untuk enjoy.

Regu atau gandingan inilah yang menjadi pencabar kepada kelompok kedua iaitu pembikin pembikin filem yang lebih serius dalam kerja seni mereka.

Pengarah-pengarah filem yang lebih mementingkan keberkesanan isu-isu dan isi kandungan naskhah yang diangkat melalui filem-filem arahan mereka.

Aku lihat kelompok pembikin-pembikin filem jenis kedua ini memahami dan ada tanggungjawab sosial yang perlu ada kepada setiap filmmaker.

Mereka cuba membawa kesedaran kepada penonton melalui filem-filem arahan mereka.

Filem-filem mereka mengangkat isu-isu lebih serius yang memerlukan lebih dari sekadar ditontoni. Filemfilem arahan pengarah-pengarah kelompok ini memerlukan penonton berfi kir, bukan setakat menonton, enjoy dan kemudian lupa.

Aku berani bertanggungjawab mencatatkan keadaan dan senario dunia perfi leman Melayu di tahun-tahun akhir 70-an dan awal 80-an sedemikian rupa kerana aku lihat dan alami sendiri suasana yang aku nyatakan di atas.

Pendapat dan pandangan aku ini bukan diperoleh dari bilik kuliah mahupun bacaan daripada kajian-kajian dan tesis-tesis yang dihasilkan oleh pengkaji-pengkaji, bakal-bakal pensyarah dan profesor dalam bidang filem. Ini adalah pengalaman peribadi first hand aku lalui ketika itu.

Selepas 30 tahun berlalu, aku lihat keadaan ini masih belum banyak berubah sehingga ke tahap yang boleh dibanggakan. Malah adakalanya kita mengundur semula ke belakang dalam keadaan lebih teruk dari tahuntahun awal 80-an.

Sememangnya kita boleh banyak belajar dari sejarah. Aku sendiri tidak terkecuali. Pengalaman tiga dekad lalu banyak membantu aku untuk memahami keadaan dan perubahan yang berlaku dalam industri perfi leman tanah air.

Sejarah telah mencatatkan gelombang baharu perfileman Malaysia dimulakan oleh filem Abang (1981). Abang bukanlah satu filem yang sempurna seratus peratus.

Dari segi olahan visual dan bahasa filemnya masih banyak kekurangannya. Paling penting kenapa filem Abang dianggap pencetus gelombang baharu, new wave cinema tanah air ialah isu dan persoalan yang cuba diangkat dan dipaparkan.

Isu tentang perubahan nilai hidup bangsa Melayu yang belum pernah cuba dikupas dalam mana-mana filem Melayu sebelum itu. Nilai inilah yang membezakan dan melayakkan filem Abang untuk berada dalam kelasnya yang tersendiri.

Proses perubahan dari aspek pembikinan dan penontonan filem Melayu mengambil masa. Keseimbangan antara penghasilan filem yang lebih bermutu dan memenuhi tuntutan intelek dengan pulangan keuntungan dari segi kutipan perlu diusahakan.

Proses keseimbangan ini perlu terus berjalan sehingga kini. Pembikinan sesebuah filem memerlukan pelaburan modal dan dana yang besar. Tidak ada produser yang mahu rugi.

Pengarah filem seboleh mungkin mahukan filem-filem mereka mencapai kutipan pecah panggung. Sebagai pembikin filem kita tidak boleh menipu diri sendiri kerana inilah kenyataannya – produser mahu untung pecah panggung dan pengarah mahu filem-filem mereka mendapat sambutan penonton.

Kenyataan dan keinginan ini pasti ada pada setiap pengarah dan produser tanpa mengira apa jenis filem mereka arah dan terbitkan.

Dari dulu lagi produser dan pengarah filem sentiasa berdepan dengan dilema. Dilema yang terpaksa dihadapi dan menghambat mereka ialah cerita atau naratif dan filem jenis apa yang boleh memberi keuntungan pelaburan kepada produser.

Dalam masa sama memberi keuntungan kreatif kepada pengarah dan pembikin filem dari segi sambutan dan penerimaan penonton terhadap apa yang mahu disampaikan oleh pengarah melalui naratif filem yang dihasilkan.

Percaturannya mudah – kalau hendak buat untung berlipat ganda hasilkanlah filem-filem ringan yang tidak mencabar minda penonton dan juga minda pembikinnya.

Produser akan tersenyum lebar kerana simpanan wang dalam akaun banknya bertambah. Penonton pula tersenyum sumbing kerana enjoy dihiburkan oleh cerita-cerita kosong dan tidak memerlukan daya berfikir.

Pengarah filem adalah auteur, author atau karyawan kepada hasil kerja seninya. Lalu apa pilihan yang ada kepada seseorang pengarah filem?

Pada pendapat aku, bila berdepan dengan situasi sebegini seseorang pengarah perlu membuat pilihan berlandaskan prinsip dan tanggungjawab sosial yang dipegangnya.

Lebih mudah lagi jika pengarah tersebut adalah juga produser yang mampu menerbitkan filem dengan dana atau modalnya sendiri. Tetapi tidak ramai pengarah filem Malaysia yang punya kemampuan ini.

Rahim Razali adalah pembikin filem pertama Malaysia yang berani memikul dua tanggungjawab berat serentak sebagai - produser dan pengarah. Beliau telah memulakannya 30 tahun lalu.

Apakah kesannya? Kita sambung minggu depan.

ABANG: Kejutan daripada Rahim Razali

GELOMBANG baharu perfileman tanah air atau Malaysian new wave cinema bermula pada 1981 dengan lahirnya filem Abang arahan sulung Rahim Razali.

Setahun sebelum itu, Othman Hafsham telah menghasilkan filem Adik Manja (1980) yang lari dari kebiasaan acuan filem-filem Melayu arus perdana.

Walaupun filem Adik Manja meninggalkan jauh filem-filem Melayu lain ketika itu dari segi teknikal dan cara penceritaan yang memenuhi tuntutan-tuntutan cinematic, filem ini tidak boleh dianggap pencetus kepada gelombang baharu filem Malaysia.

Ini adalah kerana, filem Adik Manja merupakan satu cerita adaptasi daripada skrip Hong Kong, Who’s baby in the Classroom yang diolah semula oleh Othman Hafsham untuk memenuhi tuntutan dan milieu tempatan.

Othman Hafsham berjaya membawa nafas segar dan baharu kepada filem Melayu terutamanya filem-filem genre komedi. Beliau berjaya menghasilkan filem komedi situasi yang tidak memaksa penonton ketawa dengan gelagat kurang cerdik dan aksi slap stick kebadutan watak-watak yang dipaparkan seperti kebanyakan filem-filem komedi yang dihasilkan oleh pengarah-pengarah veteran dari Singapura ketika itu.

Isu masalah remaja yang lebih universal sifatnya diangkat oleh Othman Hafsham dalam Adik Manja. Masalah pertembungan pemikiran dan nilai hidup baharu dengan lama dalam menangani masalah kehidupan semasa.

Gelagat Cikgu Azmi yang diperankan oleh pendatang baharu, Dharma Harun Al Rashid yang bukan klise dan unconventional sehingga menimbulkan kekecohan kepada tenaga pengajar lain dan pelajar-pelajar di sebuah sekolah swasta perempuan.

Isu masalah sosial melibatkan pergaulan bebas remaja sehingga melahirkan bayi sebelum berkahwin. Kehadiran bayi si Adik Manja inilah yang mengharu-birukan suasana di sekolah swasta tersebut.

Di tengah-tengah kebanjiran filem-filem komedi style atau gaya lama seperti filem Da Di Du (1981), Setinggan (1981) arahan Aziz Sattar dan filem Si Luncai (1981) arahan Omar Rojik, Othman Hafsham dengan filem Adik Manja berjaya membawa angin perubahan lebih segar dan baharu – satu turning point.

Kejayaan Othman Hafsham itu memberi semangat, kekuatan dan inspirasi kepada penggiat dan pembikin filem generasi baharu untuk membawa perubahan kepada filem-filem Melayu.

Jika filem Adik Manja berjaya merubah gaya penceritaan dan pendekatan cinematic filem-filem Melayu bergenre komedi, bagaimana pula dengan filem-filem Melayu dari genre yang lain?

Di tahun-tahun awal 80-an dan akhir 70-an, selain penghasilan filem-filem komedi, produser-produser Melayu banyak menghasilkan filem-filem bergenre melodrama. Filem-filem melodrama ini kebanyakannya gagal mengangkat isu-isu semasa dan terkini yang sedang melanda bangsa Melayu ketika itu.

Filem-filem itu antaranya seperti Dia Ibuku, Langit Tidak Selalu Cerah, Mama Oh Mama, Perjanjian Syaitan, Potret Maria, Sesejuk Air Mata Ibu, Ribut Barat, Toyol dan Jejak Bertapak masih membawa tema cerita dan isu-isu lama dan yang tidak relevan dengan perkembangan hidup rakyat Malaysia terutamanya bangsa Melayu.

Mudah cakap, perubahan filem-filem Melayu ketika itu cuma pada warnanya sahaja sedangkan cerita dihasilkan masih macam cerita filem Melayu zaman hitam putih. Tiada perubahan dan kemajuan. Masih tersangkut di takuk lama.

Suasana politik tanah air ketika itu sedang rancak mengalami perubahan. Negara sedang bergerak dari sebuah negara berasas pertanian dengan rancangan Buku Hijaunya mula bertukar menuju ke arah menjadi negara berasaskan industri dan penswastaan.

Dikenali sebagai persyarikatan Malaysia – Malaysia Incorporated yang dicetuskan oleh perdana menteri ke empat Malaysia.

Rakyat mula digerakkan untuk menganut satu bentuk kehidupan yang berlandaskan sistem ekonomi bebas. Mula muncul tenaga dan tokoh-tokoh korporat Melayu yang dilahirkan oleh sistem ekonomi ini.

Ketika cara hidup dan cara mencari rezeki mula berubah, bagaimana dengan filem-filem Melayu ketika itu? Ikut samakah berubah? Nasib baik suasana membosankan melanda industri perfileman tanah air yang aku nyatakan di atas tadi tidak berlarutan.

Di tengah-tengah kelesuan dan kebosanan itu muncul seorang aktivis teater, pelakon drama dan personaliti tv yang lebih dikenali sebagai pengulas sukan bernama Rahim Razali. Beliau dengan berani mencuba nasib menduduki kerusi pengarah filem. Satu langkah yang mengejutkan mereka yang sedia ada dalam industri filem Melayu ketika itu.

Aku ketika itu secara peribadi berasa skeptikal juga dengan kemunculan Rahim Razali sebagai pengarah filem. Aku cuma tahu susuk ini sebagai pelakon drama tv dan pentas teater. Bolehkah seseorang tanpa latihan khusus dan latar belakang filem mengarahkan sebuah filem?

Dalam masa sama beliau juga berlakon memegang watak utama. Apa pun semua persoalan ini terjawab apabila filem sulung garapan Rahim Razali berjudul Abang berjaya disiapkan dan ditayangkan kepada umum mulai 7 Mei 1981.

Filem Abang dengan taglinenya, ‘Adakah dia jembalang atau hantu atau syaitan atau...’ merupakan filem pertama gelombang baharu Malaysia atau Malaysian new wave cinema.

Rahim Razali melakukan satu kejutan berani dengan Abang. Filem sulung Rahim Razali ini sememangnya satu gelombang baharu melanggar dan menghempas pantai karat berlumut jurassik perfileman Melayu.

Gelombang baharu yang memang ditunggu-tunggu dan dinantikan oleh penggiat, pembikin, peminat dan penonton filem Melayu yang hauskan dan mahukan kemajuan dan perubahan.

Abang mengangkat isu perubahan hidup yang terjadi kepada orang Melayu. Keadaan orang-orang Melayu mula menikmati kekayaan dan kejayaan dalam bidang ekonomi hasil dari Dasar Ekonomi Baru yang diperkenalkan oleh kerajaan ketika itu. Melalui naratif Abang, Rahim memaparkan perubahan sikap dan terhakisnya nilai-nilai budaya kehidupan orang-orang Melayu.

Perubahan dan keruntuhan nilai-nilai ini disebabkan pengaruh budaya barat yang dianuti oleh orang-orang Melayu dalam perlumbaan mencari kekayaan dan kejayaan dalam dunia korporat.

Melalui Abang, Rahim mengajak penonton berfikir dan mengambil iktibar daripada paparan watak-watak dalam keluarga besar yang berabang sulungkan Fuad (Rahim Razali) melalui konflik dan kecelaruan bila diduga dengan kekayaan yang diperoleh dalam bisnes bertaraf korporat.

Isu kehilangan jati diri bangsa Melayu cuba dikupas oleh Rahim melalui naskhah sulungnya ini. Sebagai seorang pemikir dan pembikin filem yang sedar, Rahim cuba memberi penyelesaian kepada masalah yang diangkatnya melalui naskhah Abang.

Pada Rahim, orang Melayu perlu kembali semula kepada akar umbi budaya dan jati diri mereka walau setinggi mana kejayaan berhasil diraih. Dalam konteks ini, kejayaan dalam dunia perniagaan bertaraf korporat perlu diseimbangkan dengan keluhuran keaslian budaya warisan bangsa Melayu Islam.

Sama ada disedari atau tidak oleh Rahim Razali sendiri yang beliau telah membawa filem-filem Melayu ke satu aras baharu. Aku secara peribadi menganggap filem Abang arahan Rahim Razali adalah pencetus gelombang baharu – Malaysian new wave cinema. Terima kasih Datuk Rahim Razali.

Auteur theory dari gelombang baharu

SECARA peribadi aku mengambil semangat daripada kelompok pembikin-pembikin filem new wave Perancis – French New Wave untuk aku melakukan perubahan dalam bidang pengarahan dan penghasilan filem. Makna mudah New Wave ialah gelombang baharu.

Di antara nama-nama penting membawa gelombang baharu dalam kelompok French New Wave ini ialah pengarah Francois Truffaut dan Jean Luc Godard.

Mereka ini sebelum menduduki kerusi pengarah bermula dari penulis dan pengkritik filem untuk majalah filem Perancis terkenal Cahiers du Cinema yang diasaskan oleh Andre Bazin, seorang pengkritik dan pakar teori filem.

Gerakan gelombang baharu kelompok penggiat dan aktivis filem, French New Wave ini berada di kemuncak kepopularan mereka di antara 1958 hingga 1964.

Tetapi pengaruh mereka ini terus mempengaruhi pembikin-pembikin filem lain sehingga tahun-tahun 70-an. Pengaruh mereka menular bukan sahaja kepada ramai pembikin filem Eropah tetapi juga Hollywood.

Malah pemikiran mereka ini masih terus dikaji dan diguna pakai sehingga sekarang.

Sumbangan paling penting daripada kelompok French New Wave ialah konsep auteur theory. Auteur adalah bahasa Perancis yang bermaksud author dalam bahasa Inggeris. Auteur atau author membawa maksud pengarang, penulis atau karyawan dalam bahasa Melayu.

Auteur Theory secara literal membawa makna the policy of authors iaitu dasar atau amalan seorang pengarah. Auteur theory holds that a director’s film reflects the director’s personal creative vision.

Terjemahan ringkasnya – teori auteur ini berpegang kepada dasar iaitu filem-filem arahan sang pengarah filem melambangkan pandangan (visi) kreatif peribadi pengarah filem tersebut.

Auteur theory, theory of filmmaking in which the director is viewed as the major creative force in a motion picture.

Teori auteur menyarankan keperluan kuasa kreatif mutlak pengarah atau karyawan filem terhadap filem-filem arahannya. Menerima dan mengiktiraf kuasa dan visi peribadi pengarah dalam membentuk style atau gaya filem arahannya dan juga isu yang mahu diangkat oleh skrip.

In spite of and sometimes even because of the production of the film as part of an industrial process, the auteur’s creative voice is distinct enough to shine through studio interference and the collective process.

Terjemahan ringkasnya - ada kalanya walaupun memproduksikan sesebuah filem adalah sebahagian daripada proses pembuatan secara bersama, namun pendapat kreatif auteur sang pengarah yang berbeza masih dikira boleh mengatasi campur tangan studio.

Kesimpulannya, pemahaman mudah konsep auteur theory dalam pembikinan sesuatu filem ialah pengarah adalah teraju dan tunggak kreatif paling penting dalam pembikinan sesebuah filem.

Mengapa aku bersusah payah cuba memberi terjemahan dan penerangan tentang teori auteur ini? Apa kepentingan teori ini dalam konteks perkembangan filem Melayu di tahun-tahun akhir 70-an dan awal 80-an?

Aku lihat masa itu pembikin filem-filem Melayu hilang dan tidak ada arah dalam menghasilkan filem-filem mereka. Mereka hanya memikirkan keuntungan dan tiada usaha untuk meningkatkan dan mencerdikkan cerita-cerita yang diangkat dalam filem-filem terbitan dan arahan mereka.

Memang pahit ketika itu untuk disuarakan tetapi kepahitan ini perlu dinyatakan untuk pedoman pembikin-pembikin filem masa depan. Ini semua terjadi kerana kebanyakan pembikin filem ketika itu tidak ada ilmu dan pembelajaran khusus dalam bidang pembikinan filem.

Tanpa ilmu kita tidak akan maju baik dalam apa juga bidang.

Hassan Muthalib merumuskan keadaan ini dalam bukunya, Malaysian Cinema In A Bottle (2013) – The Singapore veterans who were making movies in Kuala Lumpur had no understanding of theory and so were not moving vertically but horizontally in their approaches. Their stories with weak plots and inane dialogue and their directorial styles were totally out of date.

Terjemahan ringkasnya – pengarah-pengarah veteran dari Singapura yang menghasilkan filem di Kuala Lumpur tiada kefahaman tentang teori filem lalu pendekatan mereka tidak bergerak menegak tetapi mendatar.

Jalan cerita dengan plot yang lemah dan dialog membodohkan serta seluruh gaya pengarahan mereka ketinggalan zaman.

Sesiapa yang pernah melalui zaman itu tidak boleh menafikan filem-filem Melayu ketika itu sungguh lemah dari segi cerita dan isu yang cuba diangkat.

Ditambah dengan sikap bodoh sombong penggiat-penggiat filem golongan veteran ini. Mereka tidak boleh menerima kritikan dan ulasan yang tidak memuji filem-filem mereka.

Mereka bermusuh dengan penulis, pengkritik dan wartawan generasi baharu yang mengkritik filem-filem mereka.

Kebanyakan produser dan pengarah veteran ini hanya mahu filem mereka dipuji kononnya untuk menarik penonton walaupun realitinya filem-filem mereka hasilkan  bermutu rendah.

Aku juga menyaksikan ketika itu ada dua golongan wartawan hiburan. Golongan pertama adalah mereka yang ‘cium mulut’ dengan produser-produser dan pengarah-pengarah veteran dari Singapura.

Kebanyakan wartawan golongan ini juga memulakan kerjaya mereka di Singapura ketika zaman kegemilangan filem Melayu. Bila studio Jalan Ampas dan Cathay Keris tutup mereka juga turut berpindah ke Kuala Lumpur seperti juga pengarah-pengarah filem yang sewaktu dengan mereka.

Golongan kedua adalah wartawan-wartawan hiburan generasi muda yang memulakan kerjaya kewartawanan mereka selepas zaman kejatuhan filem-filem Melayu. Kebanyakan mereka punya lulusan dari institut pengajian tinggi. Mereka terdedah kepada perkembangan filem dari seluruh dunia.

Aku saksikan ketika itu padang permainannya ialah di satu pihak golongan pembikin filem veteran dan wartawan sewaktu dengan mereka.

Di satu pihak lagi ialah golongan bakal pembikin filem muda baharu yang belum mendapat peluang mengarah filem. Golongan ini disokong oleh wartawan yang rata-ratanya muda. Mereka juga mahu melihat mutu filem Melayu meningkat.

Lalu apa jalan keluar dari senario ini? Pertembungan ini berjaya melahirkan produser-produser baharu yang mahu sama berkongsi semangat mencari pembaharuan bagi meningkatkan mutu filem Melayu. Di antara produser-produser dan syarikat baharu ini ialah Syed Kechik Film Productions, Fleet Communication dan ZSA Holdings Sdn Bhd.

Syarikat Fleet Communications merupakan pembuka gelanggang pembikinan filem yang seratus peratus digalas oleh generasi baharu pembikin dan penggiat filem Melayu.

Pada 1981 syarikat Fleet Communications menerbitkan filem pertama mereka Abang arahan sulung Rahim Razali (Datuk). Maka bermulalah era new wave Malaysia.

Minggu depan kita bercerita tentang gelombang baharu new wave Malaysia ini melanggar pantai dan tebing jurassik perfileman Melayu.